Skyer opptrer som kjent i mange ulike former og format. Men veit du kva dei ulike skytypane heiter, og korleis skyene fekk sine vitskaplege namn? Og veit du kva type vêr dei ulike skytypane indikerer? Desse spørsmåla får du svar på i denne tverrfaglege språkpraten, som gjev deg både språkleg og meteorologisk kunnskap.

Av Anders Doksæter Sivle, forskar ved Meteorologisk institutt i Bergen, og Helga Mannsåker, førsteamanuensis i nordisk språkvitskap ved Universitetet i Bergen

Skyer er samlingar av vassdropar og/eller iskrystallar som vert danna når vassdamp i fuktig luft kondenserer, dvs. blir til vatn. Men sjølv om alle skyer består av nøyaktig det same materialet, nemleg vatn, kan dei variera sterkt i utsjånad.

Ein av milepælane i utviklinga til fagfeltet meteorologi var kategoriseringa og namngjevinga av ulike typar skyer. I motsetnad til folkelege namn på naturfenomen er vitskaplege termar ofte laga med tanke på innbyrdes systematikk og logikk. Dei viser altså ikkje berre til eitt isolert fenomen, men til korleis fenomenet er kopla til andre, beslekta fenomen. Vi skal samanlikna dei internasjonale vitskaplege namna på ulike skyer med våre norske skynamn og sjå kva som har motivert namngjevinga av dei ulike skytypane.

Dagens internasjonale kategorisering av skyer byggjer på ei beskriving som den engelske farmasøyten og amatørmeteorologen Luke Howard utarbeidde og presenterte i desember 1802. I utgangspunktet var beskrivinga berre tenkt for eigen bruk, men arbeidet til den smålåtne Howard fanga raskt folk si interesse og «gjekk viralt». Den store tyske forfattaren Goethe, kjend for mellom anna Faust og Den unge Werthers lidelser, vart så begeistra for Howard sitt arbeid at han skreiv hyllingsdiktet «Howards Ehrengedächtnis» (‘Til Howards ære’), der kvar skytype har fått sitt eige vers. I diktet skriv han mellom anna at Howard hadde greidd det ingen før han hadde greidd: å definerera og kategoriserera det udefinerbare og å gje det treffande namn.

Kva var det som var så bra med Howard si klassifisering og namngjeving av skytypar? For det første greidde Howard å sjå forbi dei tallause variasjonane i detaljar og fokuserte heller på dei ulike måtane skyene kan byggja seg opp på. Han skriv at dei ulike kategoriane (skytypane), er like forskjellige frå kvarandre som eit tre, ein bakke og ein innsjø. Han skriv vidare at dei ulike eksemplara av kvar kategori/type innbyrdes sett er like forskjellige frå kvarandre som ulike eksemplar av kategoriane tre, bakkar og innsjøar er forskjellige frå kvarandre. Kunsten er å greia å skilja mellom dei ulike kategoriane og samstundes sjå vekk frå dei mange variasjonane innanfor kvar kategori.

For det andre nytta Howard latinske ord og orddanningselement som «byggjeklossar» for å laga fagtermar for skytypane. Dette er ein praksis med lange tradisjonar i vestleg vitskap: Ein nyttar element frå gresk og latin til å laga omvende omsettingslån (òg kalla kalkar). Dette inneber at ein lagar ei beskriving av noko, til dømes ein skytype, og ikler beskrivinga gresk eller latinsk språkdrakt. Termane ein lagar vert då internasjonale, altså ikkje knytte til eit bestemt morsmål eller ein bestemt nasjon, men til det internasjonale vitskapsspråket.

For det tredje tek systemet til Howard utgangspunkt i to ulike eigenskapar som gjev ulike kombinasjonar, nemleg 1) skyene si oppbygging / formasjon og 2) skyene si høgd på himmelen.

Når det gjeld den første variabelen, skyene si oppbygging / formasjon, er det tre hovudvariantar: dei som strekkjer seg opp i høgda, men ikkje i breidda (haugskyer), dei som ser ut som tynne fibrar (fjørskyer), og dei som strekkjer seg ut i breidda, men ikkje i høgda (lagdelte skyer).

Leddet cumulus (forleddsform cumulo-), latinsk for ‘haug’, indikerer haugform:

Leddet cirrus, (forleddsform cirro-), latinsk for ‘frynse, hårlokk’, indikerer fiberform:

Leddet stratus (forleddsform strato-), som anten er den latinske verbbøyingsforma for ‘spreidd, strøydd, breidd ut, lagt ned’, eller det latinske substantivet for ‘spreiing, strøing, laken, putetrekk’, indikerer lagdeling:[i]

Når det gjeld den andre variabelen: skyene si høgd på himmelen, er det i dagens system tre variantar: høg, mellomhøg og låg. Alle skyer som inneheld leddet cirro-/cirrus, er høge. Leddet alto– (forleddsform av det latinske ordet altus ‘høg’) indikerer – litt ulogisk ut frå den bokstavlege tydinga til altus – mellomhøgd. Høge skyer består av iskrystallar, mellomhøge skyer kan bestå av ei blanding av iskrystallar og vassdropar, og låge skyer består stort sett av vassdropar.

Naturen er ikkje så ryddig at det berre finst «reine» kombinasjonar av høgd og formasjon. Vi har til dømes blandingsforma stratocumulus, som er lag med haugforma skyer. Vidare har vi to skytypar som heiter noko med nimbus: nimbostratus, som er mellomhøg, og cumulonimbus, som er låg. Du greier sikkert å gissa kva formasjon desse skyene har, basert på ledda –stratus og cumulo-, men kva tyder nimbus? Nimbus (forleddsform nimbo-) er latinsk for ‘sky, regnsky’ og blir nytta om skyer som gjev nedbør. Leddet nimbus dreiar seg altså korkje om formasjon eller høgd, men om funksjon: Kjem det regn frå skyene eller ikkje?

Alt i alt gjev dette dagens system med ti skytypar. Desse ti skytypane er lista i tabellen nedanfor med sine latinske og norske namn, saman med kva vêrtype dei opptrer saman med og kan varsla om:

	Latinske namn	Omtrenteleg bokstaveleg tyding	Norske namn	Opptrer ved:	Teikn på:
Høge	cirrus	‘fiber’	fjørskyer	opphaldsvêr, sol	tilskying og nedbør
	cirrocumulus	‘fiber-haug’	makrellskyer	opphaldsvêr, litt sol
	cirrostratus	‘fiber-lag’	slørskyer	opphaldsvêr, skyla	jamn nedbør om litt
Mellomhøge	altocumulus	‘(mellom)høg-haug’	rukleskyer	opphaldsvêr, litt sol
	altostratus	‘(mellom)høg-lag’	lagskyer	opphaldsvêr, skya	snart jamn nedbør
	nimbostratus	‘regnsky-lag’	nedbørs-skylag	skya vêr, jamn nedbør
Låge	stratocumulus	‘lag-haug’	bukleskyer	opphaldsvêr, skya
	stratus	‘lag’	tåkeskyer	skya vêr, tåke, ofte litt yr
	cumulus	‘haug’	haugskyer	opphaldsvêr, ofte sol	tidleg teikn på byevêr
	cumulonimbus	‘haug-regnsky’	byeskyer	skiftande vêr, byevêr

Når vi samanliknar dei latinske og norske namna, ser vi lett skilnaden mellom den vitskaplege klassifiseringa og dei folkelege namna. Dei norske namna er ikkje systematiske og gjev mindre informasjon enn dei latinske. Medan dei latinske namna består av ulike kombinasjonar av berre fem ord: cirrus, cumulus, stratus, altus og nimbus, består dei norske namna av ti ulike ord i kombinasjon med ordet sky. Til dømes fortel termane altostratus og cirrostratus oss at det er snakk om same skyformasjon, men i to ulike høgder: høvesvis mellomhøg og høg. Dei tilsvarande norske variantane ruklesky og makrellsky gjev derimot ingen informasjon om korleis dei to skytypane er relaterte til kvarandre.

På den andre sida er dei norske namna mykje meir brukarvennlege for nordmenn som ikkje er latinkunnige. Dei fleste norske namna er motivert av kva skytypen – med litt god fantasi og velvilje – liknar på: ‘fjær’, ‘slør’, ‘rukler’, ‘lag’, ‘buklar’, ‘haug’, ‘makrell’ (her er det vel å merka snakk om det karakteristiske mønsteret på skinnet til makrellen, ikkje på forma til fisken!). Eit anna norsk namn for altocumulus/ruklesky er lammesky. På same måte som forleddet makrell– refererer til mønsteret på fiskeskinnet, refererer forleddet lamme– til utsjånaden på ullfellen til lammet. Dei tre resterande skytypane har namn etter observerbare funksjonar: tåke, nedbør og byer. Dette gjer det lettare å kopla namna til eigne erfaringar og observasjonar.

Vi har altså bruk for både vitskaplege og folkelege namn på naturfenomen – dei to setta med skynamn er nyttige og informative på kvart sitt vis.

Vil du vita meir?

Store norske leksikon har ein fyldig artikkel om skyer skriven av Meteorologisk institutt og Magne Velle. I denne artikkelen kan du lesa meir detaljert informasjon om skyer.

Vi håpar at denne språkpraten har inspirert deg til å løfta blikket og studera skyene over deg for å finna ut kva kategori, altså skytype, dei høyrer til. Det finst mange kjelder som kan hjelpa deg i gang. Den offisielle kjelda er laga av Den meteorologiske verdsorganisasjonen (WMO). På nettsida deira kan du finna bilde av kvar enkelt skytype, flytskjema til hjelp i identifiseringa og ein illustrasjon som inneheld alle skytypane samla. Ei anna kjelde der ein òg kan finna bilde av dei ulike skytypane og ein illustrasjon av alle skytypane samla, kjem frå Miljølære. I 2016 var det ein kampanje der skuleelevar kunne senda inn sine eigne bilde, og kategoriseringa av desse vart godkjend av ein meteorolog (Anders Sivle). På denne nettsida finn du eit breitt utval av skybilde som ikkje er så «strigla» som i dei offisielle kjeldene. Begge desse kjeldene har materiale som kan lastast ned, skrivast ut, og takast med når ein treng det der ute i naturen.

Vil du vita meir om historia til skynamna? Då kan du gå til dei kjeldene som denne språkpraten byggjer på.

Richard Hamblyn har skrive boka The invention of clouds : how an amateur meteorologist forged the language of the skies, som presenterer Luke Howard sitt liv og arbeid i eit vitskapshistorisk og kulturelt perspektiv. Boka vart utgjeven av Farrar, Straus & Giroux i 2001.

Luke Howard presenterte sine forslag til skynamn for medlemane av den vitskaplege debattklubben «The Askesian Society» i London i desember 1802. Ein revidert og sterkt utvida versjon av føredraget hans, «Essay on the Modifications of Clouds», som inkluderte Howard sine eigne illustrasjonar av ulike skytypar, vart publisert året etter i The Philosophical Magazine, som ifølgje Hamblyn var det mest kjende vitskapstidsskriftet i Europa på den tida. I 1864 gav sønene til Howard ut ei tredje utgåve av teksten. Denne utgåva inkluderer Goethe sitt hyllingsdikt i original tysk form, og kan lesast her.

I teksten «Goethe and the Clouds» av Franz Ossing kan ein lesa meir om Goethe og hans forhold til skyer, teksten er her i tysk versjon.

Tidsskriftet Weather publiserte i 2003 artikkelen «Luke Howard and his clouds», skriven av D.E. Pedgley. Denne artikkelen er dels løynd bak ein betalingsmur, men den synlege delen, som finst her, inneheld eit portrett av Luke Howard. I artikkelen kan vi lesa at det i 2002, 200 år etter at Howard presenterte skynamna sine, vart sett opp ein minneplakett på veggen til Howard sin siste bustad i Tottenham, London med følgjande tekst:

Luke Howard

1772–1864

Namer of Clouds

lived and

died here

---

[i] Dette siste var ei naudløysing – Howard skriv sjølv at denne bruken av ordet stratus «is a little forced» med omsyn til den latinske grunntydinga av ordet. Han ville eigentleg ha brukt substantivet stratum, som har den vitskaplege tydinga ‘lag, dekke’ og opphavleg tyding ‘teppe, (heste)dekken, plattform, brulegging’. Men stratum var allereie i bruk i sky-samanheng med ei anna tyding, til dømes i uttrykket a stratum of clouds (‘eit skylag’). Og Howard peikar òg på at stratum ikkje har same ending som dei andre orda, som alle endar på –us, noko som ville ha øydelagt den språklege symmetrien i systemet. Estetikk i form av språkleg harmoni er òg ein faktor å ta omsyn til når ein skal laga eit sett med fagtermar! Tydingsmessig sett er ikkje bruken av stratus så langt unna: Både stratus og stratum er opphavleg bøyingsformer av det latinske verbet sternere ‘spreia, strø, leggja’.

———————————————————————-

PUBLISERT:03.02.2022 | OPPDATERT:22.11.2023